अमेरिका र चीनबिचको सम्बन्धमा एक्कासी चिसोपना

काठमाडौँ । अमेरिकी संसदकी सभामुख न्यान्सी पेलोसी मंगलबार ताइवान भ्रमणमा गएपछी अहिले अमेरिका र चीनबिचको सम्बन्धमा एक्कासी चिसोपना आएको छ । चीनको चेतावनीको बाबजुद अमेरिकी संसदकी सभामुख न्यान्सीले मंगलबार ताइवान पुगेपछि दुई देशबीचको सम्बन्धमा दरार उत्पन्न हुन् शुरु भएको छ । पेलोसीको भ्रमणपछि चीन र अमेरिकाबीच तनाव बढ्ने अनुमान गरिएको छ । पेलोसीको भ्रमणपछि चीनले यसलाई उत्तेजक कार्य भनेको छ । चीनले अमेरिकालाई चेतावनी दिदै यसको नराम्रो परिणाम भोग्नुपर्ने बताएको छ ।

वास्तवमा चीनले एक चीन नीति अन्तर्गत ताइवानलाई आफ्नो देशको हिस्सा मान्छ । चीन र ताइवानबीच ७३ वर्षदेखि विवाद चलिरहेको छ । के हो त चीन र ताइवानबीचको विवाद ? चीनबाट ताइवान कसरी अलग भयो ? ताईवानमा वैदेशिक हस्तक्षेपप्रति चीन किन रिसाउँछ ? ताइवान संसारको लागि किन महत्त्वपूर्ण छ ? चीनको एक चीन नीति के हो रु यस बारेमा थोरै चर्चा गरौ।

के छ चीन र ताइवानबीचको विवाद ?
ताइवान दक्षिणपूर्वी चीनको तटबाट करिब १०० माइल टाढा रहेको टापु हो । ताइवानले आफूलाई सार्वभौमसत्ता सम्पन्न राष्ट्र ठान्छ । यसको आफ्नै संविधान छ । ताइवानमा जनताद्वारा निर्वाचित सरकार छ । उही समयमा, चीनको कम्युनिष्ट सरकारले ताइवानलाई आफ्नो देशको हिस्सा भएको दाबी गर्दछ । चीन यस टापुलाई फेरि आफ्नो नियन्त्रणमा लिन चाहन्छ । चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले ताइवान र चीनको पुनः एकीकरणको कडा वकालत गरेका छन् । ऐतिहासिक रूपमा, ताइवान कुनै समय चीनको हिस्सा थियो ।

चीनबाट ताइवान कसरी अलग भयो ?
कथा १६४४ मा सुरु हुन्छ । त्यतिबेला चीनमा चिङ वंशको शासन थियो । ताइवान त्यतिबेला चीनको हिस्सा थियो । सन् १८९५ मा चीनले ताइवान जापानलाई सुम्पेको थियो । विवाद यहीँबाट सुरु भएको भनिन्छ । चीनमा सन् १९४९ मा गृहयुद्धका क्रममा माओत्से तुङको नेतृत्वमा कम्युनिष्टहरूले चियाङ काइशेकको नेतृत्वमा रहेको राष्ट्रवादी कमिङताङ पार्टीलाई पराजित गरेका थिए ।

पराजयपछि कमिङटाङ पार्टी ताइवान पुग्यो र त्यहाँ आफ्नो सरकार बनायो । यसैबीच, दोस्रो विश्वयुद्धमा जापान पराजित भएपछि, उसले ताइवानको नियन्त्रण कमिङटाङलाई सुम्प्यो । कम्युनिष्टहरूले जित्दा ताइवानमाथि अधिकार छ कि छैन भनेर विवाद सुरु भयो । जबकि कमिङटाङले चीनका केही भाग गुमाए पनि उनीहरूले आधिकारिक रुपबाट चीनलाई मात्र प्रतिनिधित्व गर्ने तर्क गरे, त्यसैले ताइवानमा उनीहरूको अधिकार छ ।

अमेरिकी सभामुखको भ्रमणले चीन किन रिसायो ?
ताइवानको सुरक्षाका लागि अमेरिकाले उसलाई ब्ल्याक हक हेलिकप्टरलगायतका सैन्य उपकरणहरू बेच्छ । २०१० मा, ओबामा प्रशासनले ६।४ बिलियन डलर हतियार सम्झौताको भागको रूपमा ताइवानलाई ६० ब्ल्याक हकहरू बेच्न अनुमोदन गर्यो । प्रतिक्रियास्वरूप, चीनले अस्थायी रूपमा अमेरिकासँग केही सैन्य सम्बन्ध तोडेको थियो । अमेरिका र ताइवानबीच सन् १९९६ देखि द्वन्द्व चल्दै आएको छ । चीन ताइवान मुद्दामा कुनै पनि विदेशी हस्तक्षेप चाहँदैन । यसको प्रयास कुनै पनि देशले ताइवानलाई फरक पहिचान दिने कुनै काम नगर्ने हो । यही कारणले गर्दा अमेरिकी संसदका सभामुखको भ्रमणबाट चीन आक्रोशित भएको छ ।

के ताइवानले चीन जस्तो देशबाट आफूलाई बचाउन सक्छ ?
युद्धको अवस्थामा चीनको सामु ताइवानको सैन्य शक्ति निकै कम हुन्छ । तर, रुस–युक्रेन युद्धलाई हेर्दा आजको युगमा कुनै देशको सैन्य शक्तिबाट हुने परिणामको अनुमान लगाउनु गलत हुनेछ ।

ताइवान संसारको लागि किन महत्त्वपूर्ण छ ?
फोन, ल्यापटप, घडीदेखि कारसम्म, अधिकांश चिपहरू ताइवानमा बनेका छन् । ताइवानको एउटा प्रमुख कम्पनीले विश्वको आधाभन्दा बढी चिप्स उत्पादन गर्छ । यस कारणले, ताइवानको अर्थतन्त्र विश्वको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । यदि ताइवान चीनको कब्जामा गयो भने, चीनले विश्वको लागि यो अत्यन्त महत्त्वपूर्ण उद्योगलाई नियन्त्रण गर्नेछ । यसपछि उनको मनमानीपन अझै बढ्न सक्छ ।

चीनको एक चीन नीति के हो ?
एक चीन नीति अनुसार ताइवान छुट्टै देश होइन, चीनको एक हिस्सा हो । सन् १९४९ मा बनेको जनवादी गणतन्त्र चीनले ताइवानलाई आफ्नो प्रान्त मानेको छ । नीतिले मुख्य भूमि चीन र हङकङ(मकाउ नामक दुई विशेष प्रशासित क्षेत्रहरूलाई समेट्छ ।

ताइवानले आधिकारिक रूपमा आफूलाई रिपब्लिक अफ चाइना (आरओसी) भन्छ । चीनको एक चीन नीति अनुसार चीनसँग कूटनीतिक सम्बन्ध राख्ने देशहरूले ताइवानसँगको सम्बन्ध तोड्नु पर्छ । हाल चीनसँग १७० भन्दा बढी कूटनीतिक साझेदारहरू छन् भने ताइवानसँग मात्र २२ साझेदारहरू छन् । अर्थात्, विश्वका अधिकांश देशहरू र संयुक्त राष्ट्र संघले ताइवानलाई स्वतन्त्र राष्ट्र मान्दैनन्, तर यसका बाबजुद पनि तिनीहरू पूर्णतया फरक छैनन् । २२ देशहरू बाहेक, बाँकी देशहरूले ताइवानलाई अलग मान्दैनन् ।

ताइवानले ओलम्पिक जस्ता विश्वव्यापी कार्यक्रमहरूमा चीनको नाममा प्रयोग गर्न सक्दैन, त्यसैले यो लामो समयदेखि चाइनिज ताइपेईको नामबाट फिफा र ओलम्पिकका प्रतियोगिताहरुमा भाग लिदै आएको छ ।