विकल्पविहीन विपन्न वर्ग गुइँठाबाट गुजारा गर्दै

खजुरा (बाँके) । ग्रामीण क्षेत्रमा खाना पकाउन अझै पनि परम्परागत चुलो प्रचलनमा छ । गाउँघरमा खाना पकाउने इन्धनका रूपमा गाईभैँसीको गोबरबाट बनाइने गुइँठाको प्रयोग अझै कायम छ ।

खाना पकाउने ग्यास महँगो र काठ तथा दाउरा अभाव भएकाले गुइँठा इन्धनका रूपमा प्रयोग गरिरहेको बाँके डुडुवा गाउँपालिका–१ की लक्ष्मी कोरी बताउछिन् । “ग्यास किन्ने आर्थिक हैसियत छैन, हाम्रा लागि गुँइठा नै सहज विकल्प हो”, उनले भनिन् ।

डुडुवा–१ की निर्मला कोरीको अवस्था पनि उस्तै छ । “आफूसँग भएको जमिनमा रुखबिरुवा छैनन्, नजिकै जङ्गल पनि छैन, हामी त बाढी प्रभावित क्षेत्रमा बसेका छौँ, अहिले नदीमा बाढीले बगाएर ल्याएको काठ दाउरा स¬ङ्कलन गर्न सक्दैनौँ, त्यसैले हाम्रा लागि गुइँठा नै खाना पकाउने विकल्प हो ।”

गाउँमा प्रायः पशुपालन गर्ने भएकाले घरपिच्छे महिला गुइँठा बनाउने गर्दछन् । परापूर्वकालदेखि चलिआएको परम्पराका कारणले पनि गुइँठा बनाउने चलन अझै कायम छ । गुइँठाले स्वास्थ्यमा असर गर्नेबारे अलि सचेत हुन थालेको परिवारले ग्यासको व्यवस्था गरे पनि गुइँठाको प्रयोग नछाडेको डुडुवा–४ का शिक्षक चन्दा मिश्र बताउछन् । उनका अनुसार गुइँठाको प्रयोगले खाना अलि स्वादिलो हुने सोचका कारण गाउँघरमा यसको प्रयोग नरोकिएको हो । ग्यास र त्यसमा प्रयोग हुने चुल्हो किन्न सबै गाउँले सक्षम पनि छैनन् ।

गुइँठा गाईगोरु तथा भैँसीको गोबरमा भुस, पराल मिलाएर बनाइन्छ । यसरी बनाइएको गुइँठालाई घाममा सुकाएर बाल्नयोग्य बनाइन्छ । स्वास्थ्यका दृष्टिले गुइँठा बाल्नु राम्रो होइन । आगो छिटो नसल्कने, आगो सल्के पनि धुवाँ बढी फाल्नेलगायत कारणले यसले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्ने स्वास्थकर्मी बताउँछन् । अधिक गुइँठाको प्रयोगले श्वासप्रश्वास, क्षयरोग र मोतियाविन्दुजस्ता दीर्घकालीन रोगको जोखिम बढ्ने नेपालगञ्ज मेडिकल कलेजका विशेषज्ञ डा विनोद कर्ण बताउछन् । दाउराका रूपमा गोबरको अत्यधिक प्रयोग भएकाले कृषि उत्पादनमा ह्रास हुँदै गएको कृषि ज्ञान केन्द्र बाँकेले जनाएको छ ।

गोबरको प्रयोग इन्धनका रूपमा हुन थालेपछि किसानले रासायनिक मल प्रयोग गर्न थालेका छन् । यसबाट तत्काल उब्जनी बढ्ने भए पनि माटोको उर्वराशक्ति घट्दै गएको छ । बाँकेको नरैनापुर गाउँपलिकाले परम्परागत चुलोको अन्त्यका लागि विगतमा अनुदानमा ग्यास चुलो र सिलिण्डर वितरण गरेको थियो ।

नरैनापुर क्षेत्रमा बर्सेनि आगलागीका घटना हुने गरेको नेपाल रेडक्रस सोसाइटीका अधिकृत प्रह्लाद विश्वकर्मा बताउछन् । उनका अनुसार नरैनापुरमा अधिकांश घर फुसका छन् । परम्परागत चुलोमा खाना पकाउनाले आगो गाउँमा आगो लाग्ने जोखिम सधै रहन्छ ।

नरैनापुरवासीलाई ग्यासतर्फ आकर्षण गर्न पालिकाले निःशुल्क ग्यास वितरण गरे पनि सिलिण्डरमा रहेको ग्यासलाई प्रयोग गरी पछि त्यसमा आर्थिक समस्याका कारण पैसाको अभावमा ग्यास भर्न नसकिएर सयाँै ग्यास सिलिण्डर थन्किएका छन् । त्यस क्षेत्रका परिवारमा आर्थिक अभावमा विकल्पका रूपमा अझै पनि गुइँठा र दाउराको प्रयोगको जारी रहेको नरैनापुरका स्वास्थ्यकर्मी तारा शर्मा बताउछन् । उनले भने, “यहाँ यस्ता परिवार छन्, जसलाई दैनिक मजदुरी गरेपछि साँझ–बिहानको छाक टर्छ, त्यस्ता परिवारले ग्यास कसरी व्यवस्थापन गर्न सक्छन्?”, सो क्षेत्रमा यस्ता परिवारको सङ्ख्या बढिरहेको छ ।

“अनुदानमा ग्यास सिलिन्डर प्राप्त गर्ने नरैनापुरका स्थानीय केहीले बेचिसके भने केहीले आफ्ना छोरी तथा नातागोतलाई दिए”, उनले भने, “सिलिन्डर पाए पनि महँगाइले गरिब र किसानका लागि ग्यासको मूल्य छोइनसक्नुभएको छ ।” नरैनापुर मात्र होइन, नेपालगञ्जनगरसँग जोडिएका धेरै गाउँमा गरिबीका कारण गुइँठा र दाउरा नै प्रयोग गरेको पाइन्छ ।